Siyasi rejimimizde âdeta süreklilik gösteren takrir-i sükûn, yani huzurun sağlanması; hak ve özgürlük taleplerinin isyan kabul edildiği, sorunları müzakere-uzlaşı bağlamında çözme yoluna gitmenin aksine şiddetle bastırıldığı otokratik bir süreci anlatır.
1925 Şeyh Sait ayaklanmasından önce ülkenin batısındaki bazı vilayetlerde köylüler başlattıkları ayaklanmada çok sayıda yönetici ve jandarmayı öldürdüler. Hükümet ayaklanmayı çok sert bastırırken, çeteciliğe ilişkin bir kanun çıkardı. 1923 yazında Zonguldak'ta kömür işçileri üç kez greve gitti.
1924 yılında Suriye ve Irak sınırlarının dolayısıyla ticaret yollarının kapatılması yarı göçebe yaşayan aşiretleri sarsarken hayvanları telef oluyor, tarım ürünleri ve hayvanlar üzerinden alınan vergiler köylüleri etkiliyordu. Askeri harekâtlar sırasındaki mükellefiyetler tabloyu ağırlaştırıyordu.
Bu durum, yeni yönetime karşı tepkiye dönüşüyordu. 1925 ayaklanması bu nedenle sadece etnik ve dini temellere dayanmıyordu. Bölge, toplumsal, ekonomik, siyasi koşulların yarattığı tepkileri de biriktiriyordu. Yeni rejimin uyguladığı politikalar feodalitenin egemenliğini kırmak bir yana, toplumsal ve sınıfsal çelişkilerin derinleşmesine neden oluyordu.
Dış dinamik ise, yeni Türkiye'nin hangi konumda destekleneceğini belirlemişti. Sovyet-İngiliz antlaşmasının temeli Türkiye'nin İmparatorluk birikimiyle "tampon" bir ülke olarak ayakta tutulmasıydı. İngiliz politikası, bir Kürt isyanına verilecek desteğin İngiltere'nin siyasi, ekonomik, askeri çıkarlarına uygun olmadığı şeklindeydi.
Üstelik Hilafetin ilgası, Musul'un Milli Misak'ın dışına çıkarılması eğilimi, Müslüman halkların bağımsızlık mücadelelerinin desteklenmeyeceği gibi işaretler, İngiltere'nin Ortadoğu politikasına uyumlu bir siyasetin izleneceğini gösteriyordu. Bu durumda Türkiye'nin "tampon ülke" rolünü zayıflatacak bir girişimin yanında durmak doğru bir politika olarak kabul edilemezdi.
Bu nedenlerle bölgede paramparça feodal yapısıyla birlikten uzak yaşayan Kürtlerin Türklere karşı desteklenmesi sözkonusu değildi. Türk-Kürt birliğine dayalı bir Türkiye Ortadoğu jeopolitiğini altüst ederdi. 1925 ayaklanması dış dinamik bakımından destek görme imkânına sahip bulunmamaktaydı.
Ayaklanmanın hak ve özgürlükler, ağır ekonomik koşullar bakımından haklı gerekçeleri vardı ama yeni yönetim 1924 yılında katı merkeziyetçiliğe savrulurken bu kalkışmaya karşı nasıl bir politika izleyecekti?
Suat Parlar, isyanın Takrir-i Sükûn düzenini yerleştirmek için kışkırtıldığı kanısındadır. İngiliz istihbaratçı James Morgan, isyan öncesi şu değerlendirmeyi yapıyordu: "Aynı zamanda, bu tepkisel ve dini hareket, hükümete ne türden olursa olsun muhaliflerini örfi idare vasıtasıyla bastırma ve onlarla uğraşma fırsatı sağlar. Belki İstiklal Mahkemeleri orada yeniden oluşturulacaktır." (Parlar, a.g.e.)
Yine İngiliz Dışişleri Bakanlığı görevlilerinden D. A. Osborne, şu tespiti yapıyordu: "İsyan bir kez patlak verdiğinde, Kemal'in İsmet'i yeniden Başbakanlığa atayabilmesi ve yükselebilecek herhangi bir eleştiri ve muhalefet dalgasına karşı birçok baskıcı tedbirin alınmasını sağlayabilmesi için, isyanın ciddiyeti abartılmış olabilir." (Parlar, a.g.e.)
Mustafa Kemal'in emriyle Azadi'nin başkanı Cibranlı Halit Bey ve üye Yusuf Ziya Bey tutuklanırlar. Bu gelişmeler üzerine Şeyh Said, Azadi'nin başkanı seçilir. Ayaklanmanın başındaki isim de Şeyh Said olacaktır.
Başbakan Fethi Okyar, ayaklanmayı sıkıyönetim tedbirleriyle bastırabileceğine inanmaktadır. Ancak çok sert önlemler alınması gerektiğini düşünen Mustafa Kemal, Fethi Okyar'ı Başbakanlıktan uzaklaştırıp İsmet İnönü'ye yeni bir hükümet kurdurur. Yeni hükümet, sert tedbirlerin uygulayıcısı olacaktır.
Sıkıyönetim ilanı, Hıyanet-i Vataniye Kanunu'nun değiştirilmesi, devrim ilkelerine aykırı yayın yapan gazetelerin kapatılarak sahip ve yazarlarının cezalandırılması, Takrir-i Sükûn Kanunu'nun kabul ve ilanı ve İstiklal Mahkemeleri'nin yeniden kurulması bunlar arasındadır.
Bu sert tedbirler içinde özellikle Takrir-i Sükûn Kanunu'na ilişkin Meclis'te yapılan tartışmalar çok önemlidir. Bu tartışmalar liberal görüşte olanlarla cumhuriyetçiler arasında bir iç hesaplaşmaya dönüşür. Kazım Karabekir, Ali Fuat Paşa, Rauf Bey, Dersim vekili Feridun Fikri Bey, Sivas vekili Halis Turgut Bey gibi isimler, bu kanuna ve İstiklal Mahkemeleri'ne karşıdırlar. Bu isimler isyancılarla masum halkın birbirinden ayrılması gerektiğini, bu kanunun özgürlükleri ortadan kaldırarak dikta idaresine yol açacağını dillendirirler.
Tartışmaların alevlenmesi ve Meclis'in iki ayrı kampa bölünmesi üzerine Mustafa Kemal söz alarak kürsüye çıkar ve yeni bir dönemi başlatacak kararı açıklar: "Milletin elinden tutmaya lüzum vardır. Devrimi başlatan tamamlayacaktır." Bu önemli bir tercihtir.
Anlaşılmıştır ki artık Cumhuriyet, özgürlüklere ve demokrasiye açılım politikası ile değil, ödünsüz, otoriter bir sertlik politikasıyla şekillenecektir. Bunun sonucu olarak Meclis'te karşı görüşte olanlar tasfiye edilerek Meclis'in demokratik ve kozmopolit yapısı ortadan kaldırılır.
Bu kanuna muhalefet eden Kürt illeri vekilleri Feridun Fikri Bey, Halis Turgut Bey, Rüştü Paşa gibi isimler 1926 yılında İzmir Suikastı davasında yargılanacaklar, Halis Turgut Bey ve Rüştü Paşa asılarak idam edilecek, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatılacaktır.
Tüm bu şiddetli bastırmalara rağmen, bölge gerilim içinde kalmaya devam eder. İstiklal Mahkemesi'nin görev süresinin dolması ve sıkıyönetimin kalkması sonrası bölgede olağanüstü tedbirleri sürdürecek bir formül de bulunur. Bu, yıllar sonra olağanüstü hal valiliğine de ilham kaynağı olacak olan umumi müfettişliklerdir.
Umumi müfettiş; polis, jandarma ve ordu üzerinde etkileri bulunan bir süper validir. Amaç, bölgenin tamamen merkeze bağlanarak denetim altına alınmasıdır. Yerel yönetimler böylece devletin güvenilir kadrolarına teslim edilmiştir.
Bu müfettişlikler Kürt isyanlarının bastırılmasına yönelik olarak çoğaltılır. Şeyh Sait İsyanı'ndan sonra 1. Umumi Müfettişlik, Ağrı İsyanı'ndan sonra 3. Umumi Müfettişlik, Dersim İsyanı'ndan sonra 4. Umumi Müfettişlik tesis edilir. Ancak umumi müfettişlikler eliyle çözüm idari olup, kısa vadelidir. Asıl istenen bölgenin Türkleştirilmesi ve Kürtlerin örgütlenme araçlarının yok edilmesidir.
Mustafa Kemal bu doğrultuda Meclis Başkanı Abdülhalik Renda ile İçişleri Bakanı Cemil Uybadın'a raporlar hazırlatmıştır. Renda, raporunda bölgedeki gergin ve tehlikeli duruma karşı belirli yerlere Türkleri yerleştirmeyi, Kürtleri asimile etmeyi, Türkçe konuşmayı teşvik etmeyi ve aşiret reisleri yerine hükümet gücünün kullanılmasını önerir.
Uybadın da, "Kürdistan umumi valilikle ve müstemleke usulüyle idare edilmelidir" başlıklı raporunda benzer önerilerde bulunur. Sözkonusu raporları ortak bir rapora dönüştürmek üzere Mustafa Kemal'in emriyle "Şark Islahat Encümeni" kurulur. Encümende Başbakan İsmet İnönü, İçişleri Bakanı Cemil Uybadın, Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt, Meclis Başkanı Abdülhalik Renda ve Genelkurmay 2. Başkanı Kazım Orbay yer alırlar. Bu kadronun ortak özelliği Takrir-i Sükûn Kanunu ve uygulamalarını savunan ekibin içinde olmalarıdır.
Ortak rapordan çıkan plan bir Türkleştirme programıdır. Kürt kimliği düşüncesini ortadan kaldırmak için askeri ve idari önlemlere ek olarak, kültürel bir asimilasyon programıyla Kürtlerin Türkleştirilmesi öngörülür. Bu plandan iki yıl sonra kabul edilen Doğu'dan Batı illerine sürgüne ilişkin kanun gereğince, Diyarbakır ve Ağrı bölgesinden 1400 kişi Batı illerine sürülecektir.
KAYNAKÇA
Ahmet Mesut, İngiliz Belgelerinde Kürdistan – 1919-1958, Doz Yay., İstanbul, 1992
Behçet Cemal, Şeyh Said İsyanı, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
Bilal Şimşir, İngiliz Belgeleriyle Türkiye'de Kürt Sorunu (1924-1938), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991
Serap Yeşiltuna, Atatürk ve Kürtler, İleri Yayınları, İstanbul, 2007
Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye'nin Tarihi, İletişim, İstanbul, 2013
Robert Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı, Öz-Ge Yay., Ankara, 1992
Suat Parlar, Türkler ve Kürtler, Bağdat Yayınları, İstanbul, 2005