6-7 Eylül 1955'te devlet tarafından tertiplenen ve başta Rumlar olmak üzere İstanbul’un etnik-din farklılığı olan kesimlerine vahşi, yağmacı, talancı bir güruh tarafından yaşatılan 6-7 Eylül olaylarının üzerinden 68 yıl geçti. Bu olayları analiz etmeden önce Osmanlı'dan bu yana Rumlara yönelik devlet politika ve uygulamalarına bakmak lazım.
Osmanlı İmparatorluğu'nun iskân ve sürgün politikalarının en önemli özelliği etnik ve dinsel nüfus yoğunlaşmalarını karıştırarak önlemekti. Toprak kayıplarının başladığı dönemlerde ordunun terk ettiği yerlerdeki Müslüman ve Türk nüfus da geri çekilmiş, böylece sürekli bir muhaceret sorunu yaşanmıştı. Özellikle Rus Çarlığı'nın yayılma ve çekilme politikaları Osmanlı ile benzerlik taşıdığından, savaşlar sonucu karşılıklı göçler yaşanıyordu.
Mesela 1783’te Rusların Kırım'ı ilhakı sonucu, Tatar Müslümanlar kitlesel olarak Osmanlı topraklarına göç ettiler. Balkanlardan Kafkaslara kadar Ruslara karşı alınan her yenilgi İmparatorluğa göç eden Müslüman nüfusu artırmaktaydı. Abdülhamit, bu artıştan memnundu. Ruslar açısından ise bu durum boşalan yerlere Hıristiyan nüfus iskân edilmesi fırsatı yaratmıştı. Nitekim Osmanlı tebaası Rum ve Ermenilerin bu yerlere göç etmesi teşvik edildi.
10 Temmuz 1908'de Abdülhamit'in Anayasayı ilan etmesi mutlakıyetin ağır baskısından kurtulan Hıristiyan halkı başlangıçta sevindirmişti. Ancak çok geçmeden 1910'dan itibaren İmparatorlukta Rum mallarını almama ve Rum tüccarları ezme eylemleri başlatıldı. Nefret en yüksek noktaya gelmişti. Görünürdeki neden Yunanistan'ın Girit adasını ilhak etme niyetiydi.
Bu ortamda "gâvur" diye nitelenen İzmir'in camilerinde hocalar tarafından Hıristiyan halktan mal alınmasını engellemek yönünde vaaz verilmeye başlandı. İstanbul, İzmir ve Selanik'teki Rumlara karşı yağma ve tehcir hareketleri başladı. İttihat ve Terakki, eğitimden ticarete Türkleştirme ve Müslümanlaştırmayı hedefliyor, Almanya'nın çıkarları ve yönlendirmeleriyle İmparatorluğun can damarları kesiliyordu.
Rıza Nur, hatıratında, Topal Osman ile yaptığı bir konuşmayı şöyle anlatmakta:
"'Ağa Pontusu iyi temizle,' dedim, 'Temizliyorum,' dedi. 'Rum köylerinde taş üstünde taş bırakma,' dedim, 'Öyle yapıyorum ama, kiliseleri ve iyi binaları lazım olur diye saklıyorum,' dedi. 'Onları da yık, hatta taşlarını uzaklara yolla, dağıt. Ne olur ne olmaz, bir daha burada kilise vardı diyemesinler,' dedim, 'Sahi öyle yapalım. Bu kadar akıl edemedim,' dedi."
Topal Osman, fiili Giresun Belediye Başkanlığı (daha sonra cumhurbaşkanlığı muhafız alay komutanı), Rıza Nur ise Osmanlı Meclisi'nde milletvekilliği yaptı (daha sonra milletvekili ve bakan). Doğu Karadeniz'de birkaç kilise dışında Rumlara ait hiçbir şey bırakılmadı. Aynı uygulamalar Ermenilerin yoğun yaşadıkları bölgelerde de yapıldı, böylece kültürel izler de yok edildi.
Avukat ve şair Mikail Argirapulos, 4 Eylül 1908'de İzmir, Bornova'da bir İngiliz malikânesinde İttihat ve Terakki'nin önemli temsilcilerinden biri olan Dr. Nazım Bey ile dünyanın ilgisini çeken bir söyleşi yapıyordu. Dr. Nazım, örgütün Rum varlığına nasıl baktığını ve politikasının ne olacağını şu sözlerle anlatıyordu:
"Bugün Anadolu'da Elen olarak 3.000.000 kişiyi bulduğunuz tahmin ediliyor. Göründüğü gibi azınlıkta bulunuyorsunuz, buna rağmen taleplerde bulunarak, büyük kargaşa kopararak hareket ediyorsunuz. Yarınlarda, başka ve size bahsettiğim nedenlerden dolayı gittikçe azınlığa düşeceksiniz. Lütfen bunu iyice dinleyiniz: Var olan çoğunluk zirveye ulaşacak. İlk şık olarak: Gereksiz savaş hazırlıkları dışında sükûnet ve nizam hüküm süreceği için doğumlar çoğalacak. İkinci şık olarak: Şimdi İmparatorluğun sınırları dışında bulunan milyonlarca Türklerden büyük bir çoğunluk tabiî veya başka yollardan bu topraklara akın edecek. Gelişmeleri seyredin; bugünkü şovenistlerin kaderini tahmin etmeniz için sizi yalnız bırakıyorum."
Söyleşiyi izleyen gazeteci Mihail Rodas, söyleşiden sonraki duygu ve düşüncelerini şöyle anlatıyor.
"Akşam karanlığı salonun içine sessizce çökmüştü ve çehreler artık zorlukla seçiliyordu. Yorulmayan konuşmacımıza parlak fikirlerini samimiyetle açıkladığı için ona teşekkür ettik ve dışarı çıktık. Rum çocukları, yolda karınca kümeleri gibi toplanarak oynamaya devam ediyorlardı. Kendime hâkim olamayarak belirsiz olan yarınları düşünmeye başlıyordum... 1914'te neler mi oldu? Nazım Bey'in 1908 sonbaharında İzmir'de söyledikleri gerçekleşti."
İttihat ve Terakki, Anadolu ve Doğu Trakya'da Türkleştirme-Müslümanlaştırma politikalarıyla etnik ve dinsel temizliğe girişti. Ermenilerin yanında Rumlar da tehcir ve mübadele yoluyla hızlı bir etnik arındırmaya tabi tutuldu. 1911-1914, 1916 Rum tehciri, 1919-1923 Rum tehcir ve mübadeleleri etnik arındırma olarak gerçekleşti.
İttihatçı Halil Menteşe, bu arındırmanın nasıl yapılacağını şöyle anlatıyor: "Talat bey, Balkan Harbinde hıyanetleri tebarüz eden anasırdan memleketi temizlemeyi ön safa koymuştu. Fakat bunu yapmak çok ihtiyat isteyen bir işti. Alınan tedbir şu oldu. Valiler ve diğer memurin resmen bu işe müdahale eder görünmeyecek. Cemiyetin teşkilatı (Teşkilatı Mahsusa) işleri idare edecek. Rumlar ürkütülecek."
Bu anlatımdan sonra bütün yaşananlar eşkıya eliyle ürkütüp kaçırma yönteminin devletin kodlarına işlediğini göstermekte. Bugün bu yöntemin halen uygulandığını gazete ve HDP binalarına yaptırılan saldırılarda ve linç teşebbüslerinde görüyoruz.
İttihat ve Terakki, 1913 yılı Ekim ayında Balkan Savaşı hezimeti nedeniyle Almanya'ya yaklaşıyor, yaptığı gizli anlaşma sonucu Osmanlı askeri ve sivil bürokrasisini Alman görevlilerin emrine sokuyordu.
Almanya, ekonomik faaliyetlerinin ve bölgede yayılmasının önünde engel gördüğü, sermaye birikimine sahip Rumların ve Ermenilerin bertaraf edilmesini istiyordu. Bu istek etnik ve dinsel homojenleştirme politikası güden İttihat ve Terakki'nin Türk-Müslüman örgütlenmesi hedefine uyuyordu. Bunun sonucu Ege'de, Orta Anadolu'da ve Pontus kökenli Doğu Karadeniz'de Rumlara karşı sindirme, tenkil, zorunlu iskân ve baskıyla kaçırma politikaları uygulanmaya başlıyordu.
Rumlar orduda amele taburlarına alınıp savaş alanlarında yol yapımında kullanıldılar. Çok sayıda Rum, soğuk ve açlık nedeniyle öldü. Rum erkekleri dövülüp işkence görürken büyük çapta yağmalar yapıldı. İttihatçı hükümet, yabancı müdahaleleri körükleyen Rum sorununu Batı Anadolu'dan Rumları uzaklaştırıp yerlerine Rumeli göçmenlerini yerleştirerek temelden çözmek istedi.
Mesela Rum kasabası olan Ayvalık'taki araziler ve evler, Bosna'dan gelen göçmenlere verildi. Batı Anadolu Rumlarına karşı girişilen misilleme 1914 ilkbaharında genelleşti, Rumlar yaşadıkları topraklardan uzaklaştırılıp mallarına el konuldu. Bütün operasyonlar Osmanlı jandarmasını yöneten Teşkilatı Mahsusa çeteleri tarafından yürütüldü. Bu tehcir uygulamaları Ermenilere uygulanacak zulmün habercisiydi.
Kilise ve cemaat kayıtlarına göre kıyıma uğrayan Pontus Rumlarına ilişkin genel tablo vahim gözükmekte. Amasya, Niksar, Trabzon, Tokat, Maçka ve Şebinkarahisar'da 815 yerleşim birimi yok edilir, 1134 kilise ve 960 okul soygunlar sonucu boşaltılarak yakılır, binlerce insan çeşitli şekillerde öldürülür ya da sürgüne gönderilir.
1915 Ermeni tehcirinden sonra, 1916'da ikinci Rum tehciri gelir. Bergama, Dikili ve Ayvalık boşaltılarak Müslüman göçmenlere tahsis edilir. İttihatçı Kuşçubaşı Eşref, Ege bölgesindeki Rum ve Ermeni nüfusun sürgününde önemli rol oynar. Üretim ve ticaret hayatında Rum ve Ermeni işadamlarının yerine Türk-Müslüman işadamları geçmeye başlar.
1919-1922 yılları arasında her iki tarafın çeteleri birbirleriyle savaşırlar. 9 Eylül 1922 günü Türk ordusu İzmir'e girince "gâvur" olarak nitelenen insanların evleri, işyerleri yağmalanır. 13 Eylül'de Sakallı Nurettin Paşa, Rum ve Ermenilerin oturdukları semtleri ateşe verdirir. İzmir yakılıp yıkılırken Anadolu Rumları da göçmeye başlar. 1922-1924 yılları arasında uygulanan karşılıklı mübadele ise insan trajedileri barındıran zorunlu bir sürgün olarak yaşanır. Devam edeceğim.
KAYNAKÇA
Alexander Papadopoulus, Pontus Trajedisi 1914-1922, Pencere Yayınları, İstanbul, 2013
Ayhan Aktar, Türk Milliyetçiliği, Gayrimüslimler ve Ekonomik Dönüşüm, İletişim, İstanbul, 2006
Baskın Oran, Türkiye'de Azınlıklar, İletişim, İst., 2004
David Gaunt, Katliamlar, Direniş, Koruyucular: I. Dünya Savaşında Doğu Anadolu'da Müslüman-Hıristiyan İlişkileri, Belge Yayınları, İstanbul, 2007
Erik J.Zürcher, Turkey, A Modern History IB Tauris, 2004
Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki-1908-1914, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2004
Fuat Dündar, Modern Türkiye'nin Şifresi, İletişim, İstanbul, 2001
İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2006
Mihail Rodas, Almanya Türkiye'deki Rumları Nasıl Mahvetti, Belge Yayınları, İstanbul, 2011
Pervin Erbil, Anadolu'ya Ağlıyordu Niobe, Sorun Yayınları, İstanbul, 2001
Rıfat N. Bali, Bir Türkleştirme Serüveni, İletişim, İstanbul, 2000
Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Altındağ Yayınları, İstanbul, 1967
Suat Parlar, Osmanlıdan Günümüze Gizli Devlet, Mephisto, İstanbul, 2005
1912-1922 Yılları Arasında Hıristiyanlara Yönelik Takibatı Tehcir ve İmha, Derleyen: Tessa Hofmann, Belge Yayınları, İstanbul, 2013